Pojęcie tajemnicy państwowej definiuje art. 2 pkt 1 u.o.i.n. (zob. R. Szawłowski, Zakres przedmiotowy tajemnicy państwowej…, 22; A. Leciak, Tajemnica państwowa i jej ochrona…, s. 225-287 oraz 388 i n.). Ustawą z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 182, poz. 1228) – art. 108 pkt 2 – znowelizowany został przepis art. 179 § 1 w ten sposób, że sformułowanie „tajemnicy państwowej” zostało zastąpione sformułowaniem „w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne»”, bo takiej właśnie kwalifikacji informacji niejawnych, równoważnych „tajemnicy państwowej”, dokonuje art. 5 ust. 1 i 2 tej ustawy.
Wyłącznym dysponentem tajemnicy tego rodzaju , także w wypadku, gdy fakty ją stanowiące mają być ujawnione w toku przesłuchania świadka, jest naczelny organ administracji rządowej, będący najwyższym organem przełożonym w stosunku do osoby, która ma być przesłuchana w takim charakterze.
Jedynie osoba, która przyznaje klauzulę tajności lub przełożony tej osoby mogą znieść taką klauzulę lub wyrazić zgodę na jej zniesienie[1]. Szczególny tryb zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy państwowej przewiduje ustawa z 21 czerwca 1996 r. o niektórych uprawnieniach pracowników urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz funkcjonariuszy i pracowników urzędów nadzorowanych przez tego ministra[2], której art. 9 ust. 2 przewiduje, że w razie odmowy ze strony ministra zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy państwowej w sprawach o niektóre przestępstwa, minister ten przedstawia sprawę Pierwszemu Prezesowi SN, a gdy ten uzna niezbędność zwolnienia, to minister nie może odmówić żądaniu sądu lub prokuratora.[3]
Odmowa zwolnienia może nastąpić tylko wtedy, gdy jej ujawnienie w toku przesłuchania świadka mogło wyrządzić państwu poważną szkodę. Jest to, w istocie, tylko postulat ustawodawcy wobec dysponenta tajemnicy państwowej. Wskazuje jednak, że odmowa zwolnienia z zachowania tego rodzaju tajemnicy powinna należeć do wyjątków, a nie stanowić regułę. Z drugiej jednak strony zapobiec należy ujawnieniu tajemnicy takiej wagi, że spowodować to może szkodę znacząco większą niż brak możliwości ustalenia określonej okoliczności na użytek toczącego się postępowania karnego. Postulat wyjątkowo starannego rozważenia tych dwóch dóbr skierowany może być jednak nie do sądu czy prokuratora domagającego się zwolnienia świadka od obowiązku zachowania tajemnicy, lecz wyłącznie do jej dysponenta, jakim ostatecznie jest właściwy naczelny organ administracji rządowej.
Naczelne organy administracji rządowej określone zostały w rozdziale VI Konstytucji RP, w art. 147, a są nimi: Prezes i wiceprezesi Rady Ministrów, członkowie Rady Ministrów będący ministrami kierującymi określonymi działami administracji rządowej lub wypełniający zadania wyznaczone im przez Prezesa Rady Ministrów (art. 149), a także przewodniczący określonych w ustawach komitetów, będący lub nie członkami Rady Ministrów (art. 147 ust. 4).
O zwolnienie świadka od obowiązku zachowania tajemnicy tego rodzaju zwrócić się może tylko sąd albo prokurator (art. 179 § 3), a więc nie może tego uczynić żaden inny organ upoważniony przez ustawę procesową do prowadzenia postępowania przygotowawczego. W tej ostatniej sytuacji, gdy zachodzi konieczność uzyskania takiego zwolnienia, organ prowadzący postępowanie przygotowawcze musi zwrócić się o to do prokuratora nadzorującego to postępowanie przygotowawcze.
Sąd albo prokurator może zwrócić się o zwolnienie, co oznacza, że tylko te dwa podmioty mają tego rodzaju uprawnienie, a w istocie mają one obowiązek zwrócenia się o takie zwolnienie w każdym wypadku, gdy co do faktu (okoliczności), istotnego w sprawie, świadek powołuje się na obowiązek zachowania tajemnicy państwowej.
Przepisy art. 179 dotyczą świadków, a także biegłych (art. 197 § 3), tłumaczy (art. 204 § 3) i specjalistów (art. 206 § 1), a więc nie mają zastosowania do oskarżonych (odmiennie SN I KR 393/82, niepubl.).
Przesłuchanie świadka co do okoliczności (faktów) stanowiących tajemnicę tego rodzaju następuje zawsze z wyłączeniem jawności (zob. uwagi do art. 181 § 1).
W sprawach, w których finansowy organ postępowania przygotowawczego jest uprawniony do prowadzenia takiego postępowania, a następnie do wniesienia i popierania aktu oskarżenia przed sądem, przez wyrażenie „prokurator” w art. 179 § 3 rozumie się także „organ nadrzędny nad finansowym organem postępowania przygotowawczego”, z tym że z tytułu sprawowanego nadzoru organ nadrzędny nie może przejąć sprawy do swego prowadzenia.[4]
[1] SN V KK 181/06, LEX nr 260699
[2] Dz. U. Nr 106, poz. 491 z późn. zm.
[3] Z. Kwiatkowski, Zakazy dowodowe…, 147
[4] T. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2006, uwagi do art. 122 § 1 pkt 2 k.k.s., s. 515
Zob. także: K. Knoppek, Przesłuchania prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 53; M. Leciak, Tajemnica państwowa w wyjaśnieniach oskarżonego…, s. 56; tenże, Tajemnica prawnie chroniona w zeznaniach świadka…, s. 13; tenże, Tajemnica państwowa w zeznaniach świadka…; tenże, Instytucja zwolnienia świadka z tajemnicy państwowej…; M. Klejnowska, Ujawnienie w wyjaśnieniach oskarżonego…, s. 111; M. Kucharczyk, Kwestia ujawnienia tajemnicy…, s. 78; R.A. Stefański, Tajemnica przesłuchania…, s. 33.