Tajemnica zawodowa, w szerokim tego określenia znaczeniu, a więc związana z funkcjonowaniem jednostki organizacyjnej (tajemnica służbowa), wykonywaniem zawodu (tajemnica zawodowa) lub funkcji – w kontekście obowiązku złożenia przez świadka zeznań chroniona jest w różnym zakresie, w zależności od tego, jakiej działalności zawodowej dotyczy. Tajemnica tego rodzaju dotyczy wiadomości uzyskanych wobec funkcjonowania w takiej jednostce, wykonywania zawodu lub funkcji. Tajemnice: notarialna, sędziowska, prokuratorska, adwokacka, radcowska, notarialna, komornicza, doradcy podatkowego, dziennikarska, związana z wykonywaniem zawodów medycznych, bankowa, statystyczna, skarbowa, kontroli skarbowej i państwowej, ubezpieczeniowa, przedsiębiorstwa, wynalazcza, pomocy społecznej, pracownicza, autorska, geologiczna, maklerska oraz tajemnica dawcy krwi określone są szczególnymi ustawami.
Pojęcie tajemnicy służbowej zdefiniowane zostało w art. 2 pkt 2 u.o.i.n. Ustawą z 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 182, poz. 1228) – art. 108 pkt 3 – znowelizowany został przepis art. 180 § 1 w ten sposób, że po słowach „osoby zobowiązane do zachowania” dodane zostało sformułowanie „w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «zastrzeżone» lub «poufne»” i na końcu tego zdania, po przecinku: „jeżeli ustawy szczególne nie stanowią inaczej”. To ostatnie sformułowanie pozwala zmienić ustawą szczególną zasady zwalniania z tej kategorii tajemnicy. Określenia „zastrzeżone” i „poufne” zostały zdefiniowane w art. 5 ust. 2 i ust. 3 ustawy o ochronie informacji niejawnych.
Generalna zasada, że zwolnienie od obowiązku zachowania tajemnicy tego rodzaju może nastąpić w drodze decyzji sądu lub prokuratora (art. 180 § 1), dotyczy tylko tajemnicy służbowej, a także tajemnicy związanej w wykonywaniem funkcji, natomiast w wypadku tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu nie dotyczy to w całości tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej (pracownika medycznego: psychiatry, psychologa, pielęgniarza itd. – zob. SN I KZP 6/05, OSNKW 2005, nr 4, poz. 39) i dziennikarskiej, gdyż w tym ostatnim zakresie dodatkowe przesłanki zwolnienia i uprawniony do tego podmiot (sąd) określone zostały w art. 180 § 2-5.
Przepis art. 180 § 1 stwierdza jedynie, że zachowanie tajemnicy nie obowiązuje, jeżeli sąd lub prokurator zwolni od jej zachowania. Chodzi tu nie tylko o wskazanie podmiotów uprawnionych do zwolnienia świadka od zachowania tajemnicy, ale także o to, że podmioty te mają obowiązek zwolnienia, jeżeli tajemnicą objęta jest okoliczność istotna dla rozstrzygnięcia w sprawie. Zob.: W. Grzeszczyk, Szczególny tryb uchylania tajemnicy zawodowej…, 123; A. Huk, Tajemnica zawodowa lekarza…, s. 69; A. Marek, Karnoprawne aspekty tajemnicy służbowej komornika…, s. 3; A. Redelbach, Tajemnica zawodowa notariusza…, s. 23; B. Siwiec, Tajemnica bankowa…, s. 29; P.K. Sowiński, Zwolnienie notariusza…, s. 161; R.A. Stefański, Ujawnienie tajemnicy zawodowej przez świadka…, s. 115; R. Sztyk, Tajemnica zawodowa notariusza w postępowaniu przed organami ścigania…, s. 87.
Od zachowania tajemnicy zwalnia sąd, a więc nie przewodniczący składu orzekającego, prokurator czy inny organ uprawniony do prowadzenia postępowania przygotowawczego, który co do tego może zwrócić się do prokuratora nadzorującego postępowanie przygotowawcze. Zwalniając od zachowania tajemnicy, sąd lub prokurator wydają postanowienie, na które stronom nie przysługuje zażalenie (art. 459 § 2 i art. 465 § 1). Innym osobom takie zażalenie przysługuje, jeżeli spełnione zostały wymogi określone w art. 302 § 1.
Możliwość zwolnienia od zachowania tajemnicy notarialnej (SA w Katowicach II AKz 338/09, OSA 2010, z. 8, poz. 44), adwokackiej, nie dotyczy to tajemnicy obrończej, unormowanej przez art. 178 pkt 1 (SA w Krakowie II AKz 129/10, KZS 2010, z. 5, poz. 36; M. Niedużak, Czy tajemnica adwokacka może obowiązywać tylko adwokatów? Rozważania na gruncie przepisów prawa o adwokaturze oraz Kodeksu postępowania karnego, Palestra 2010, z. 11-12, s. 147-157), radcy prawnego (SA we Wrocławiu II AKz 472/09, KZS 2010, z. 1, poz. 56, II AKz 478/09, OSA 2010, z. 4, poz. 17, SA w Krakowie II AKz 536/09, KzS 2010, z. 3, poz. 39, SA w Warszawie II AKz 294/08, OSA 2010, z. 3, poz. 12, lekarskiej i dziennikarskiej, czyli w tym wypadku podjęcie decyzji o przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie, uzależnione jest od spełnienia dwóch warunków:
- jest to konieczne dla dobra wymiaru sprawiedliwości,
- okoliczność (fakt) nie może być ustalona na podstawie innego dowodu (SN I KZP 5/94, OSNKW 1994, nr 7-8, poz. 41).
Obie przesłanki uznać należy w zasadzie za niefortunne, a w każdym razie przepis ten posługuje się tego rodzaju określeniami, że ich precyzyjna wykładnia i odniesienie do sytuacji procesowej konkretnej sprawy jest bardzo utrudnione. Co oczywiste, w wypadku każdej sprawy dobro wymiaru sprawiedliwości wymaga, aby zapadające rozstrzygnięcie oparte było na pełnej podstawie dowodowej i dotyczy to w zasadzie każdej okoliczności (faktu) mającej znaczenie dla rozstrzygnięcia w sprawie karnej. Wobec tego uznać trzeba, że dobro wymiaru sprawiedliwości nie wymaga uchylenia tajemnicy adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej lub dziennikarskiej, gdy dotyczy to nie tyle drugorzędnej, co nawet trzeciorzędnej okoliczności o niewielkim (w zasadzie nieistotnym) znaczeniu dla rozstrzygnięcia w sprawie. Warunek, by fakt (okoliczność) był ustalony (udowodniony) na podstawie innego dowodu, zostanie, jak się wydaje, spełniony tylko wówczas, gdy po jego przeprowadzeniu strony zgodnie oświadczą, że uznają ten fakt za udowodniony, tak jak to wynika z tego dowodu, a ponadto sąd podzieli taki pogląd, odstępując od zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy (co do tajemnicy adwokackiej – zob. SN I KZP 5/94, OSNKW 1994, nr 7-8, poz. 41; SA w Krakowie II AKz 651/08, Prok. i Pr. 2009, nr 7-8, poz. 45; SA w Krakowie II AKz 64/09 Prok. i Pr. 2009, nr 10, poz. 46; SA w Krakowie AKz 110/09 Prok. i Pr. 2009, nr 10, poz. 47; co do tajemnicy dziennikarskiej – zob. SN I KZP 15/94, OSNKW 1995, nr 1-2, poz. 1). Taka jednak wykładnia prowadzi do tego, że użyteczność tej instytucji staje pod znakiem zapytania. Chyba bardziej właściwe było, o ile ustawodawca uznał to za społecznie uzasadnione, przyjęcie bezwzględnego zakazu dowodowego dotyczącego tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej i dziennikarskiej, z wyjątkiem „sytuacji, gdy dotyczy to” przestępstw określonych w art. 240 § 1 k.k.
W wypadku określonym w art. 180 § 2 sąd, postanowieniem, decyduje o przesłuchaniu świadka co do okoliczności (faktów) objętych tego rodzaju tajemnicą, gdy sam dokonuje czynności przesłuchania bądź zezwala prokuratorowi albo innemu organowi prowadzącemu postępowanie przygotowawcze na przesłuchanie świadka w tym stadium postępowania. Ze sformułowania tego przepisu zdaje się wynikać, że decyzje w tym trybie sąd zawsze podejmuje z urzędu. Tak może być w wypadku, gdy sąd sam dokonuje przesłuchania, jednakże i wtedy możliwy jest wniosek strony, a gdy świadek ma być przesłuchany w toku postępowania przygotowawczego, to sąd będzie podejmował decyzję w tym trybie zawsze na wniosek prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze prowadzone przez inny ustawowo uprawniony organ.
Przepis art. 52 ust. 1 ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535 z późn. zm.) dotyczy każdej osoby, która wykonuje czynności określone w tej ustawie; ustanawia on bezwzględny zakaz dowodowy będący przepisem szczególnym w stosunku do unormowań art. 180 k.p.k., a wobec tego takiej osoby nie można przesłuchać co do okoliczności przewidzianych w art. 52 ust. 1, nawet jeżeli wyrazi ona gotowość ujawnienia tego rodzaju tajemnicy zawodowej (SN I KZP 6/05, OSNKW 2005, nr 4, s. 39; R.A. Stefański, Przegląd orzecznictwa, WPP 2006, nr 2, s. 90).
Decyzję o przesłuchaniu lub zezwoleniu na przesłuchanie (art. 180 § 2 zdanie drugie) sąd podejmuje na posiedzeniu bez udziału stron, a gdy czyni to na wniosek prokuratora – w terminie 7 dni od daty doręczenia wniosku w tym przedmiocie. Na postanowienie sądu w przedmiocie przesłuchania świadka zobowiązanego do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej lub dziennikarskiej przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych (rozdział 50), a więc przysługuje ono nie tylko stronom, ale także osobom, których postanowienie takie bezpośrednio dotyczy (art. 459 § 3) – w tym wypadku chodzi o świadka, praktycznie rzecz biorąc, który został zwolniony od zachowania tego rodzaju tajemnicy.
Przepis art. 180 § 2 stanowi lex specialis do przepisów art. 6 ust. 3 pr. adw. i art. 3 ust. 5 ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1059 z późn. zm.), wykluczających możliwość zwolnienia adwokata i radcy prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, co do faktów, o których dowiedział się, udzielając pomocy prawnej lub prowadząc sprawę (SN I KZP 5/94, OSNKW 1994, nr 7-8, poz. 41). Pogląd ten spotkał się z aprobatą w piśmiennictwie; zob. jednak krytyczną glosę Z. Krzemińskiego, Mon. Praw. 1994, nr 10, s. 302.
Przepis § 3 art. 180 wprowadza w istocie bezwzględny zakaz dowodowy (nie może być naruszany przez zastosowanie art. 2 § 1 pkt 1 i art. 9 – SN I KZP 26/02, OSNKW 2003, nr 1-2, poz. 6 z aprobującą glosą A. Gereckiej-Żołyńskiej, OSP 2004, z. 1, s. 22), dotyczący tajemnicy zawodowej dziennikarza, w zakresie okoliczności umożliwiających identyfikację osoby, która przekaże dziennikarzowi, na użytek jego działalności zawodowej, jakąkolwiek informację, która zostanie opublikowana albo została przekazana do publikacji, o ile osoba informująca dziennikarza w jakiejkolwiek formie zastrzeże nieujawnianie danych tego rodzaju (osobą taką nie jest rzecznik prasowy organu administracji rządowej przekazujący dziennikarzowi informacje przeznaczone do publikacji w artykule prasowym – SN WZ 36/10, OSNKW 2010, nr 11, poz. 100). Reguła ta nie będzie miała zastosowania tylko wówczas, gdy informacja takiej osoby dotyczy przestępstw wymienionych w art. 240 § 1 k.k. (art. 180 § 4), a więc przestępstw określonych w art. 118, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166 i 252 k.k. Rozwiązanie takie, w pełni satysfakcjonujące środowisko dziennikarskie, budzić musi zasadnicze wątpliwości co do jego słuszności i społecznej użyteczności. [1]
Jednakże, zdaniem Sądu Najwyższego (SN III KK 278/04, OSNKW 2005, nr 3, poz. 28), choć sąd nie może zwolnić dziennikarza z tajemnicy w tym zakresie, to może jednak przesłuchać go na okoliczności objęte tą tajemnicą, jeżeli dziennikarz sam chce złamać wiążącą go tajemnicę dziennikarską. [2]
Odmienny, trafny, pogląd sprowadza się do twierdzenia, że w przepisie art. 180 § 3 wyrażony jest bezwzględny zakaz dowodowy, a skoro tak, to sam fakt braku powołania się dziennikarza na tzw. tajemnicę anonimatu nie może przesądzać o prawidłowości postępowania sądu, który przesłuchuje dziennikarza na okoliczności objęte anonimatem; dziennikarz de lege lata nie może się „sam zwolnić” z tajemnicy dziennikarskiej, czego nie przewiduje ani ustawa procesowa, ani prawo prasowe. [3]
Przepis art. 180 § 3 stanowi lex specialis w stosunku do art. 15 ust. 2 ustawy z 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe, Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm. (SN I KZP 15/94, OSNKW 1995, nr 1-2, poz. 1; zob. I. Zielinko, Kształt tajemnicy…, 112).
Przepis art. 180 § 5 nie jest normą prawa procesowego i nie jest chyba także normą materialnego prawa karnego, której potrzeba istnienia może być kwestionowana. Brak tego rodzaju unormowania z całą pewnością nie wyłączałby odpowiedzialności karnej dziennikarza, który publikując informację dopuściłby się przestępstwa, powołując się jedynie na to, że podał do wiadomości publicznej fakty przekazane mu przez inną osobę, której, wobec treści art. 180 § 3 i 4, nie może ujawnić. Można jednak przyjąć, że ustawodawcy chodzi o zwrócenie uwagi środowiska dziennikarskiego właśnie na to.
Unormowania art. 180 § 2-5 w odniesieniu do tajemnicy dziennikarskiej pozostają w zgodzie z Konstytucją RP z 1997 r. [4], a także z art. 10 ust. 1 EKPC, gwarantującym prawo do informacji (zob. ostatnie orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Sanoma Uitgevers B.V. przeciwko Holandii z 14 września 2010 r., skarga nr 38224/03, Palestra 2010, nr 11-12, s. 251 i n.). Jednakże stosując te przepisy, trzeba pamiętać również o ust. 2 art. 10 EKPC, stanowiącym m.in., że korzystanie z tej wolności (prawa do informacji) podlega ograniczeniu także w ten sposób, że nie może prowadzić do zakłócenia porządku lub przestępstwa, naruszenia dobrego imienia i praw innych osób albo też prowadzić do ujawnienia informacji poufnych lub naruszać powagę i bezstronność władzy sądowej.
Co do zajmowania dokumentów zawierających informację o faktach objętych tajemnicami określonymi w art. 180 – zob. uwagi do art. 225 i art. 226.
Od obowiązku zachowania tajemnicy ustawowo chronionej (państwowej, służbowej, zawodowej, funkcyjnej) zwolniony jest oskarżony (podejrzany) w toku składania wyjaśnień (SN VI Ko 61/62, OSN 1963, nr 7-8, poz. 157), w granicach realizacji prawa do obrony.
W art. 180 § 1 powtórzona została dosłownie treść art. 163 d.k.p.k., natomiast pozostałe przepisy § 2-5 stanowią unormowania nieznane poprzednio obowiązującemu kodeksowi. Ustawą nowelizującą z 20 lipca 2000 r. w § 2 po wyrazach „tajemnicy adwokackiej” dodano wyrazy „radcy prawnego”, czego konsekwencją jest zrównanie ochrony tajemnicy zawodowej adwokatów i radców prawnych, co w środowisku tych ostatnich było postulowane od dawna. Ustawa nowelizująca z 10 stycznia 2003 r. uzupełniła ten przepis o tajemnicę notarialną.
W postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe -zob. T. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy…, uwagi do art. 122 § 2 k.k.s., s. 515.
[1] A. Guzik, Prawnokarne aspekty ochrony…, 173; Z. Gostyński, Tajemnica dziennikarska a obowiązek składania zeznań…
[2] J. Sobczak, Granice prawne tajemnicy…, s. 48; glosa aprobująca, A. Gerecka-Żołyńska OSP 2006, z. 12, poz. 128; glosa krytyczna, D. Szumiło-Kulczycka, PiP 2005, z. 12, s. 123
[3] SN II KK 184/05, Prok. i Pr. 2006, nr 2, poz. 10 z glosą aprobującą M. Derlatki, Prok. i Pr. 2007, nr 3, s. 173; zob. także B. Kondracka, J. Kondracki, Czy redakcja może odmówić podania adresu…; a przede wszystkim S. Zabłocki, Problem „samozwolnienia się” dziennikarza z tajemnicy anonimatu…, s. 464
[4] TK SK 64/03, OTK-A 2004, nr 10, poz. 107 z glosą P.K. Sowińskiego, Prok. i Pr. 2007, nr 4, s. 167
Zob. także: A. Adamska, Ochrona tajemnicy…, s. 17; J. Agacka-Judecka, Tajemnica zawodowa adwokata…, s. 121; A. Augustynowicz, Tajemnica zawodowa lekarza…, s. 83; A. Baj, Tajemnica zawodowa radcy prawnego…, s. 54; A. Bojańczyk, Karnoprocesowe znaczenie zgody dziennikarza…, s. 30; K. Brocławik, M. Czajka, Prawnokarne aspekty ochrony tajemnicy zawodowej…, s. 42; W. Dadak, Prawnokarna ochrona tajemnicy państwowej…, s. 239; K. Eichstaedt, Czynności sądu w postępowaniu przygotowawczym…, s. 1 i n.; Z. Gostyński, Tajemnica dziennikarska a obowiązek składania zeznań…; tenże, Tajemnica dziennikarska a obowiązek składania zeznań w nowym kodeksie…, s. 12; W. Grzeszczyk, Szczególny tryb uchylania tajemnicy zawodowej…, s. 123; A. Guzik, Prawnokarne aspekty ochrony…, s. 173; A. Huk, Tajemnica zawodowa lekarza…, s. 69; tejże, Tajemnica zawodowa lekarza w polskim…; A. Kalwas, Ograniczenie tajemnicy zawodowej wolnych zawodów prawniczych…, s. 4; M. Kucharczyk, Kwestia ujawnienia tajemnicy…; tenże, Charakter prawny tajemnicy adwokackiej w ujęciu historycznym…, s. 57; tenże, Charakter prawny tajemnicy adwokackiej…, s. 106; Z. Kwiatkowski, Zakazy dowodowe…, 2005; M. Leciak, Tajemnica prawnie chroniona…; J. Majewski, Dostęp organów postępowania karnego i karnego skarbowego…, s. 9; A. Marek, Karnoprawne aspekty tajemnicy służbowej komornika…, s. 3; G. Musialik, Dopuszczalność stosowania podsłuchu telekomunikacyjnego…, s. 86; E. Plebanek, M. Rusinek, Ujawnienie tajemnicy zawodowej w procesie karnym…, s. 73; A. Redelbach, Tajemnica zawodowa notariusza…, s. 23; M. Sakowska, A. Młynarska- Sobaczewska, „Klauzula prasowa” z ustawy o ochronie danych osobowych…, s. 68; M. Rusinek, Tajemnica zawodowa i jej ochrona… – recenzja: Z. Kwiatkowski, Prok. i Pr. 2008, nr 2, s. 145; M. Siwiec, Tajemnica bankowa…, s. 29; J. Sobczak, Tajemnica dziennikarska a problem bezpieczeństwa państwa…, s. 77; P. Sowiński, Przesłuchanie radcy prawnego w charakterze świadka w toku procesu karnego, Radca Prawny 2003, nr 5; tenże, Zwolnienie adwokata z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej…, s. 111; tenże, glosa do wyroku TK z 22 listopada 2004 r., SK 64/03, Prok. i Pr. 2007, nr 4, s. 167; R.A. Stefański, Ujawnienie tajemnicy zawodowej przez świadka…, s. 115; R. Szałowski, Uwagi o zakresie przedmiotowym tajemnicy służbowej, lus Novum 2009, nr 1, s. 35; R. Sztyk, Tajemnica zawodowa notariusza…, s. 54; S. Steinborn, Zwolnienie świadka…, s. 61; D. Szumiło-Kulczycka, glosa do postanowienia SN III KK 278/04, PiP 2005, z. 12, s. 123; S. Zabłocki, Znaczenie ustawy nowelizującej Kodeks postępowania karnego…, s. 4; J. Zaleśny, Postępowanie sprawdzające…, s. 106; I. Zielinko, Tajemnica dziennikarska…, s. 148.